Քաջ Գյուլիզարի ողբերգական պատմությունը

Հայոց պատմության զարհուրելի էջերից մեկը կապված է 1880-ականների հետ, երբ քրդերը՝ թուրք կառավարության համաձայնությամբ, թալանի էին ենթարկում հայկական բնակավայրերը: Խոսքը ոչ միայն հայերի ունեցվածքի մասի է… քուրդ աշիրեթապետերը առևանգվում էին դեռատի հայ աղջիկներին, հարսներին. այս ամենն անպատժելիության մթոնոլորտ էր ստեղծում, ինչն էլ բացառում էր բողոքների, դատ ու դատաստանի հնարավորությունը:

Այսպիսի միջավայրում էր ապրում տասնչորսամյա Գյուլիզարը: Աղջիկը որբ էր մնացել դեռևս վեց ամսականում ու իր երեխայությամբ, աշխուժությամբ ու գեղեցկությամբ դարձել էր ընտանիքի զարդը: Մտերիմները նրան քնքշորեն դիմում էին «Գուլո»… և ահա, Գուլոյի տասնչորսամյակը բոլորելուն պես, աղջիկը մասնակցում է համագյուղացու հարսանիքին, այն ճակատագրական է դառնում Գյուլիզարի համար. նրան նկատում է Մուսա բեկը, որն, իր չարագործություններով հայտնի, քուրդ ավազակապետ էր:

Օրեր անց Մուսա բեկի 150 ավազակները շրջապատում են տունն և առևանգnւմ Գյուլիզարին:

Մուսա բեկը Գյուլիզարին ստիպողաբար ամուսնացնում է իր կրտսեր եղբոր` Ջեզահիրի հետ: Աղջկան անվանափոխում են ու կոչում Ֆաթմա: Նրա հայկական ինքնությունը իսպառ ջնջելու նպատակով՝ Գուլոյին արգելում են խոսել հայերեն, իսկ թաքուն աղոթքների համար աղջիկը խիստ պատժվում է: Փոխարենը, Գյուլիզարին ստիպում են նամազ անել… Գյուլիզարի առևանգումը չի հաջողվում գաղտնի պահել, այդ լուրը սկսում է  մեծ տարածում գտնել ու հասնում է Կ. Պոլիս: Մուշի առաջնորդարանը տեղեկագիր է ուղարկում Կ. Պոլիս և պահանջում վերադարձնել աղջկան: Բիթլիսի դատարանում գաղտնի դատ է հրավիրվում՝ միայն քրդերի ու թուրքերի մասնակցությամբ:

Գուլոն համարձակություն է ունենում բարձրաձայնելու. «ինձ բռնությամբ են տարել»…

Դատարանն արդար որոշում է կայացնում է ու Գուլոյին վերադարձնում են  իր ընտանիք: Այդ օրը գյուղում իսկական տոնախմբություն էր. Գյուլիզարին դիմավորում են ոչ միայն ընտանիքն ու համագյուղացիները, այլ նաև Բիթլիսի Հայոց առաջնորդը` քաղաքի հայ անվանի մարդկանց հետ: Ճիշտ ժամանակն էր, որպեսզի աղջկը վերադառնա նաև իր ինքնությանը. Գյուլիզարը մկրտվում է ու ստանում Հռիթսիմե կույսի անունը:

Օրեր անց դատավարությունը վերսկսվում է…

Գյուլիզարը տեղափոխվում է Կ. Պոլիս, որտեղ տեղի էր ունենալու Մուսա բեկի դեմ դատավարությnւնը: Դատավարությnւնը սկսված էր. մասնակցում էին նաև եվրոպական ներկայացուցիչներ, սակայն դա չխանգարեց տեղի դատարանին անարդար որոշում կայացնել ու ազատ արձակել Մուսա բեկին: Հայկական կողմը չի շտապում հանձնվել. բողոքարկում է դատարանի որոշումն ու վերաքննություն պահանջում: Արդյունքում դատավորը որոշում է կայացնում Մուսա բեկին աքսորել Մեքքա:

Այս «պատվի դատավարությունը» այնպիսի արձագանք էր ստացել, որ Գուլոյի՝ հայկական տարազով լուսանկարը Կ. Պոլսում վաճառվում էին մեկ արծաթով. հասույթը տրամադրվում էր Մուսա բեկի դեմ բողոք ներկայացրած 66 մշեցիներին…

Դատավարությունն ավարտվում է, Գուլոն վերադառնում է հայրենի գյուղ ու ամուսնանում քահանա Կարապետի որդի Գեղամի հետ: Նրանք տեղափոխվում են Տիգրանակերտ՝ առանց քրդական սպառնալիքների ապրելու համար ու ունենում են մեկ դուստր, որին անվանում են Հայկանուշ: Սակայն, 1895 թվականին վրա են հասնում  Տիգրանակերտի կոտորածներն ու խաթարում ընտանեկան երջանկությունը: Թեև նրանք ողջ են մնում, սակայն այդ օրերին վաղաժամ ծնվում է նրանց որդին ու մահանnւմ է ծնվելուց մի քանի օր անց: Գուլոն, ամուսնու և դստեր հետ, Տիգրանակերտից տեղափոխվում է Այնթապ, հետո` Ուրֆա: Չորս տարի անց վերադառնում է Մուշ և ունենում ևս երկու երեխա` Արամ և Արմենուհի անուններով:

1908 թվականին Գուլոյի ամուսինն ընտրվում է Օսմանյան խորհրդարանի երեսփոխան և մեկնում Կ.Պոլիս: Գյուլիզարն ի վերջո հաստատվում է Մուշում: Հետագայում նրա ընտանիքի մնացած անդամները զոհ են գնում 1915 թվականի  Հայոց ցեղասպանnւթյանը: