Բյուզանդիայի մասին մի հայտնի ասույթ կա. այդ երկիրն իրեն համարում էր հռոմեական, խոսում էր հունարեն, իսկ հայերը կառավարում էին այն․․․

Հայերը հույներից հետո դարձան երկրորդ էթնոսը, որ սահմանեց Բյուզանդիայի մշակույթն ու պատմությունը, և, անդրադառնալով բյուզանդական պատմությանը, գրեթե անհնար է չանդրադառնալ հայկականին:

Բյուզանդիայի հայ ազնվականությունը

Խորհրդային տարիներին հայտնի էին իտալական կատակերգությունները, որոնց ԽՍՀՄ հասարակությունը սկսեց ծանոթանալ հիսունական թվականներին: Օրինակ, գուցե հիշեք «Նեապոլի ոսկին», «Օրենքը օրենք է» և այլ ֆիլմեր հումորիստ Տոտոյի մասնակցությամբ: Կարելի է միայն պատկերացնել իտալացիների զարմանքը, երբ նրանք մի անգամ թերթում կարդացին. «Հայտնի հումորիստը դատի է տալիս գերմանացի արիստոկրատին, հասկանալու համար, թե ով է Բյուզանդական գահի իրական ժառանգորդը»։ 

Տոտոյի պաշտոնական անունը, ինչպես պարզվեց, ձերդ գերազանցություն  Անտոնիո Ֆլավիո Ֆոկաս Բյուզանդիայի Կոմնենոս դուքս էր։ Կոմնենոսը թրակիական ծագում ունեցող ընտանիք է, որը, սակայն, հետագայում խառնվել էր հույն և հայկական ընտանիքների հետ։ Այնպես որ, գործընթացը բուռն քննարկվեց եվրոպական հայկական տոհմի կողմից: Միանգամից հիշեցին, որ բյուզանդական շատ ազնվական ընտանիքներ մի քանի դար առաջ ապաստան էին գտել Իտալիայում, և նրանց մեջ կային մեծաթիվ հայեր: Գուցե նրանց սերունդները դեռ կենդանի՞ են:

Այսպիսով, Գավրասների տոհմը համարվում է հայկական. նրանց մեջ ոչ մի կայսր չկար, բայց կային շատ հրամանատարներ մակեդոնական տոհմից, որին պատկանում էին Բասիլ I, Լեւով VI, Ալեքսանդր III, Կոստանդինոս VII և VIII, Ռոման II և Վասիլ II կայսրերը: Ավելին, նախավերջինի դուստրը և վերջինիս քույրը Կիևի արքայադուստր Աննան էր, Վլադիմիր Մկրտչի կինը, որը մեծապես ազդել է նրա քաղաքականության վրա:

Մակեդոնիայի տոհմի տղամարդիկ անընդհատ կին էին ընտրում ազնվական հայ ընտանիքներից, որպեսզի կապը պահպանվեր էթնոսի հետ:

Բյուզանդիայի հայտնի հայ ընտանիքներում ներառվել էին այնպիսի հետաքրքրաշարժ ազգանուններով ընտանիքներ, ինչպիսիք են Հրեշտակները և Դելֆինները (համենայն դեպս, ըստ որոշ հետազոտողների): Հրեշտակները ազգական էին Կոմնենոսների հետ և որոշ ժամանակ կառավարում էին վերջիններիս պաշտոնանկությունից հետո: Կասկած չկա, որ Լակապինի կայսերական տոհմի հայկական ծագումը կապված է Մակեդոնացու հետ դինաստիական դաշինքի, Արծրունիների տոհմի Լեո/Լևոն V կայսեր, Կուրկուասայի, Կրինիտայի և Մոսիլեի քաղաքական գործիչների և գեներալների ընտանիքի հետ: Եվ նույնիսկ շատ կայսրեր, գեներալներ և քաղաքական գործիչներ, որոնք մշակույթով և ինքնորոշմամբ հույն էին, ունեցել են հայ մայր:

Ինչպե՞ս են հայերը հայտնվել Բյուզանդիայում

Բերրի և վարպետ արհեստավորներով լի Հայկական հողերը  համեղ պատառ էին Արևելքի երկու մեծ տերությունների ՝ Հռոմեական կայսրության (որի մաս էր կազմում ի սկզբանե ապագա Բյուզանդիան, որը, ըստ էության, կոչվում էր ոչ թե Բյուզանդիա, այլ Արևելյան Հռոմեական կայսրություն) և Պարսկաստանի համար: Հայոց հողում անընդհատ պատերազմներ էին տեղի ունենում. Հայ իշխանները նվաճվում էին, կաշառվում, գայթակղվում, իսկ նրանցից ոմանք հիմնականում անտարբեր էին այն հարցի նկատմամբ, թե ում պետք է տուրք տալ ՝ չհավատալով, որ իրենք ունեն բավարար ուժ՝ ամբողջությամբ ազատվելու այս կամ այն ​​խոշոր տերության իշխանությունից:

395 թվականին Հռոմեական կայսրության արևելյան մասը փաստացիորեն անկախացավ:

Հենց դրան են պատմաբաններն այժմ անվանում Բյուզանդիա: Այն ժամանակ դա ընդգրկում էր Հայաստանի արևմտյան մասը, բայց կայսրությունը հավակնում էր ներառել նաև արևելյան մասը: Եթե ​​ի սկզբանե խոսքը գնում էր շահավետ հողակտորի նկատմամբ պահանջների մասին, ապա ժամանակի ընթացքում, երբ և՛ Բյուզանդիան, և՛ հայերը քրիստոնյա դարձան, հայերը սկսեցին համարվել ամենահեշտ բանակցող դաշնակիցներ: Այսպիսով, քայլ առ քայլ, Արևելյան Հայաստանը միացվեց Արևմտյան Հայաստանին՝ տալով նրան այնքան իրավունքեր, որ նա իրականում ապրում էր որպես Բյուզանդիայի վասալ, այլ ոչ թե դրա մի մաս: Այդքան շատ իրավունքներ, իհարկե Հայաստանին տվել էր հայ Հերակլ արքան:

Բյուզանդական ծառայության մեջ մտած արիստոկրատները (շատ հավակնոտ հայեր էին հաջողություն փնտրում) ուղարկվեցին Բյուզանդիայի արևմտյան երկրներ, որտեղ ապրում էին շատ անհնազանդ սլավոններ՝ հաճախ հեթանոսություն դավանողներ: Արիստոկրատների հետ եկան նրանց քրիստոնյա հայկական զորքերը, ծառաները, հմուտ արհեստավորները և այս երեք կատեգորիաներին պատկանող բոլոր տղամարդկանց ընտանիքները: Այսպիսով, անկարգ սլավոնական (և ոչ միայն) հողերը լցվեցին կայսրությանը հավատարիմ քրիստոնյա բնակչությամբ, որը, անմիջապես իր ձեռքը վերցրեց տարածաշրջանի տնտեսության լավացման գործընթացը։

Պլանը ոչ միշտ է աշխատել, ինչպես պետք է: Հայտնի է, որ բուլղարացիների ապստամբություններից մեկը ղեկավարում էր հայկական ծագմամբ հրամանատար Հավրը, որը ծնվել էր Բուլղարիայում: Սակայն, ընդհանուր առմամբ, սլավոնական հողերի հայ հրամանատարները չէին մտածում անկախության մասին, ինչպես Հայաստանում մնացած իշխանները՝ բյուզանդական գահի մասին: Իզուր չէր, որ Վասիլ Մակեդոնացին նման մականուն էր կրում. Նա ծնվել է Մակեդոնիայում, ինչպես այդ ժամանակ կոչվում էր Թրակիայի մի մասը: Իզուր չէ, որ նրանց ընտանիքները այդքան ջանք Էին թափում կայսրության շահերի վրա։ Շատ հայ կայսրեր իշխանություն ստացան հեղաշրջման միջոցով, բայց դա, ընդհանուր առմամբ, սովորական էր  Բյուզանդիայի համար էր և նույն կերպ հույները գահ բարձրացան։

Հայ ազնվական ընտանիքները Բյուզանդիային մատակարարում էին ոչ միայն քաղաքական գործիչներ, կայսրեր և գեներալներ: Բյուզանդիայի շատ ականավոր հոգևորականներ սերում էին հայ ընտանիքներից: Բյուզանդիայում հոգևոր առաջնորդների ձեռքում մեծ ուժ էր կենտրոնացած: Այսինքն այս գծով էլ հայերը բավական իշխանություն ունեին։

Ինչպե՞ս Բյուզանդիան կորցրեց Հայաստանը

Յոթերորդ դարում արաբները, որոնց մինչ այդ գրեթե ոչ ոք հաշվի չէր առնում, ընդունեցին իսլամը, միավորվեցին և սկսեցին հողից հող նվաճել: 661-ին նրանք հաստատեցին իրենց իշխանությունը Կովկասի մեծ մասի վրա: Բոլոր տեղական տարածքները արաբները միավորեցին ժողովրդի անվան տակ, ինչը ընկալվում էր որպես տարածաշրջանում ամենաազդեցիկ ՝ «ալ-Արմինիա»: Չնայած անվանը ՝ ալ-Արմինիան, բացի հայերից, ընդգրկում էր վրացիների և աղվանական հողերը: 

Հայ ազնվականությունը ապստամբություններ բարձրացրեց և դա ավարտվեց Հայաստանի ազնվականների մասսայական մահապատիժներով: Սակայն ոչ բոլոր հայկական հողերն էին կորցրել բյուզանդացիները արաբների պատճառով: Բյուզանդիայում, հատկապես Կիլիկիայում, դեռ շատ հայեր կային, բայց Հայաստանի հետ կապերի խզումը մեծապես թուլացրեց կայսրությունը և ազդեց դրա վերջի մոտեցման վրա:

Կայսրության անկումը հայերը ընկալեցին որպես քրիստոնեական աշխարհի անկում:

Շատ հայեր Արևմուտքի քրիստոնյաներին չէին ընկալում որպես համակրոն, իրենց համար նրանք բարբարոսներ էին, ովքեր հազիվ էին սովորել արտասանել «Քրիստոս» բառը: Բյուզանդիայի անկման կապակցությամբ 15-րդ դարի երկու մեծ բանաստեղծներ՝ Աբրահամ Անկյուրացին և Առաքել Բաղիշեցին, բանաստեղծություններ են գրել, բայց հասարակ քաղաքաբնակները հրաժարվել են հավատալ, որ իրենց հայտնի աշխարհն ավարտվել է: Խոսակցություններ կային, որ Կոստանդինոսը փախել է Եվրոպա ՝ օգնությամբ վերադառնալու համար, իսկ վերադառնալուն պես նա անպայման կազատի հայերին մահմեդականների իշխանությունից: Նրանց հույսերը վիճակված չէին իրականություն դառնալ:

 

Աղբյուր՝ kulturologia.ru

 

---