Սայաթ-Նովան գրական նորարար է, սիրո և արդարության քարոզիչ, բանաստեղծ, երգիչ, երգահան ու նվագածու: Այսօր՝ հունիսի 14-ին, կլրանար մեծ վարպետի 310-ամյակը, այդ առիթով ձեզ ենք ներկայացնում հետաքրքիր փաստեր և կարծիքներ Սայաթ-Նովայի մասին: 

Հետաքրքիր փաստեր

Սայաթ- Նովան ծնվել է 1712 թվականի հունիսի 14-ին Թբիլիսիում:

12 տարեկանից սովորել է ջուլհակություն, միաժամանակ տարվել է երգ-երաժշտությամբ, սովորել է նվագել սազ, թամբուր, հատկապես՝ քամանչա, որը դարձել է նրա ստեղծագործական կյանքի ուղեկիցը:

15 տարեկանում նրան գերեվարել են. շուրջ 4 տարի դեգերել է Արևելքի երկրներում, որպես երգիչ-նվագածու մասնակցել է Նադիր շահի Հնդկական արշավանքին (1738–39 թթ.), ապա նրան փրկագնել է վրաց արքայազն Հերակլը և դարձրել պալատական աշուղ: Այստեղ էլ նա սկսել է ստեղծագործել Սայաթ-Նովա (երգի որսորդ) աշուղական անունով:

Ինքն իրեն անվանել է «խալխի նոքար» (ժողովրդի ծառա), աշխատել է թեթևացնել ժողովրդի ծանր վիճակը՝ արժանանալով հոգևոր և իշխանական (թավադական) դասի որոշ ներկայացուցիչների թշնամանքին:

Քահանա Տեր-Ստեփանոս ձեռնադրված Սայաթ-Նովան ամուսնացել է լոռեցի Մարմարի հետ, ունեցել 4 զավակ:

 Հոգևոր հովիվ է եղել Պարսկաստանի Գիլան նահանգի Էնզելի քաղաքում, որտեղ 1761 թ-ին ընդօրինակել է Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմը:

1768 թ-ին՝ կնոջ մահից հետո, Սայաթ-Նովան, որպես կուսակրոն քահանա, պարբերաբար ծառայել է Հաղպատի վանքում և Թիֆլիսի Սբ Գևորգ եկեղեցում:

Ենթադրվում է, որ Սայաթ-Նովան նահատակվել է 1795 թ-ին, երբ Պարսից Աղա Մահմադ խանը ներխուժել է Թիֆլիս: 

Սայաթ-Նովայից պահպանվել են մոտ 70 հայերեն, 120 թուրքերեն և շուրջ 30 վրացերեն երգեր (խաղեր): Դեռևս արքունիքում նա կազմել է իր երգերի հիմնական ժողովածուն՝ դավթարը, որտեղ ամփոփված է դրանց մեծ մասը:

Մեծերը Սայաթ-Նովայի մասին

Ջոն Ստայնբեքը Հայաստան այցելության ժամանակ, ըստ տեղեկությունների, մասնակցել է նաև Սայաթ-Նովայի ծննդյան 250-ամյակի տոնակատարությանը և այդ առիթով ասել. «Երգերը` սեղանի շուրջ, վանքերը` անհավատալի, ժայռափոր, վեհ գահավանդը` ծռված խորը կիրճի վրա, որտեղ հռոմեական լեգիոններն են քայլել, և լուսաբացի տեսքը Արարատ լեռան, և այն, թե ինչպես էր փոխվում նա հետմիջօրեին, և Սայաթ-Նովայի երգերի բառերը, որ անծանոթ էին մեզ, բայց անչափ քաղցրահնչուն»:

«...Մեր վիթխարի Սայաթ-Նովան մի հոյակապ սիրահար է, բռնված ու բռնկված սիրո հրդեհով, նրա լույսի տակ էլ նկատում է աշխարհքն ու իրերը, զգում է, որ էրվում, վերջանում է ինքը, բայց մնում է արի ու բարի, անչար ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, որպես աշխարհքի ու մարդու մեծ բարեկամը»:
Հովհաննես Թումանյան

«Այնպիսի բանաստեղծներով, ինչպիսին Սայաթ-Նովան է, պետք է պարծենա բովանդակ մարդկությունը. նրանք երկնքի վեհ ընծաներն են, որ ուղարկվում են ոչ ամենքին և ոչ հաճախակի. նրանք նախախնամության ընտրյալներն են, որոնք օրհնանք են դրոշմում իրենց դարին և իրենց հայրենիքին»:
Վալերի Բրյուսով

«Սայաթ-Նովան այնպես ստեղծագործեց, որ մտավ երեք ժողովրդի գրականության մեջ: Ո՜չ թե գրականության պատմության, այլ գրականության մեջ՝ կենդանի և ապրող, կարդացվող ու երգվող, միշտ ճարվող, բայց միշտ փնտրվող գրականության մեջ: Մտավ իբրև աղ: Այսքանով էլ Սայաթ-Նովան անհատ չէ, թեկուզ և մեծ անհատ, այլև ժամանակ լցնող շունչ է, տարածություն լցնող օդ, և այդպիսին մնում է մինչև հիմա՝ 200 տարի հետո էլ»:
Պարույր Սևակ

Պարույր Սևակի «Սայաթ-Նովա» մենագրությունը

Ինչպես հայտնի է, Պարույր Սևակը 1967 թ.հունիսի 27-ին պաշտպանել էր թեկնածուական ատենախոսություն` ներկայացնելով «Սայաթ-Նովա» մենագրությունը: Սակայն զրույցը շատ ավելի ընդգրկուն և տարողունակ է դուրս եկել, քան սկզբնական գաղափարն էր:

Մի փոքրիկ հատված Պարույր Սևակի խոսքից.

«Իսկապես էլ, ես իմ թեկնածուական դիսերտացիայի նյութն ընտրել եմ Սայաթ-Նովայի ստեղծագործությունը, և աշխատանքն սկսվեց այնպիսի ծավալով ու խորությամբ, որ ի պատասխան իմ հայցի, Գրական ինստիտուտի գիտական խորհուրդը որոշեց այդ աշխատության դիմաց ինձ տալ բանասիրական գիտությունների դոկտորի կոչում: Անգլիացի գրող Կիպրիները իր նշանավոր բանաստեղծություններից մեկում ասել է, որ Արևելքը Արևելք է, Արևմուտքը` Արևմուտք, և նրանք երբեք չեն հանդիպելու: Անգլիացի գրողի այս կարծիքը, հիմնականում սխալ լինելով, մի որոշ չափով նաև ճիշտ է: Եթե նկատի ունենանք այնպիսի անհատականությունների, որպիսին է Սայաթ-Նովան: Իսկապես էլ, եվրոպական գրականության մեջ դժվար թե հնարավոր լինի ցույց տալ այնպիսի մի բանաստեղծի, որը միաժամանակ ստեղծագործած լինի երեք լեզուներով և ստեղծագործած այնպես, որ համարվի այդ ժողովուրդների մեծ բանաստեղծ. միաժամանակ չմոռանանք, որ այդ անձը սքանչելի կոմպոզիտոր էր, երգիչ և երաժիշտ, որը ոչ միայն գրում էր, այլ իր գրածը եղանակավորում, երգում ու նվագակցում: Չենք կարող մեզ թույլ չտալ ասելու, որ երևի միայն Արևելքի շքեղ բնությունը կարող է նմանօրինակ «խաղ» խաղալ մեկի հետ: Ահա թե ով է Սայաթ-Նովան: Բայց, միաժամանակ, հարկ եմ համարում նշել մի հանգամանք, որը կարող է առերևույթ թվալ պարադոքսալ: Բանն այն է, որ ես` իբրև բանաստեղծ, իմ գրական առաջին իսկ քայլերից եղել եմ ոխերիմ թշնամի բանաստեղծության այն տեսակին, որ կոչվում է աշուղություն: Այսինքն` այն տեսակին, որի հիմնադիրը հայ, վրացական և ադրբեջանական գրականության մեջ եղել է Սայաթ-Նովան

Աշուղություն ասելով` նախ պետք է հասկանալ դարեր առաջ ստեղծված, կանոնիզացված բանաստեղծական այնպիսի չափեր, որոնք պարտադրանքի ուժ ունեին, որոնք վաղուց դարձել էին կաղապար կամ կլիշե: Բանաստեղծական իմ խառնվածքով ես դեմ եմ ամեն տեսակ կաղապարվածության ու տրաֆարետի, ուստի և բնական է, որ իմ ողջ գործունեությամբ գիտակցաբար և անգիտակցաբար պետք է պայքարեի ու պայքարել եմ այդ կարգի բանաստեղծության դեմ: Ավելացնեմ ևս մեկ հանգամանք, որպեսզի մոտենամ պարադոքսը բացատրելուն:
Եթե աշուղությունը հասկանալի երևույթ էր XVI-XVIII, մինչև իսկ XIX դարերում, ապա անտանելի անախրոնիզմ է XX դարում, առավել ևս նրա երկրորդ կեսին: Այսպես դատելով` ես թշնամին եմ եղել ոչ թե Սայաթ-Նովային, այլ նրա ուշացած էպիգոններին: Մեր այսօրվա զրույցի ժամանակ ես առիթ կունենամ ևս մի այլ կողմից մոտենալու Սայաթ-Նովայի բանաստեղծական էությանը` կապված առհասարակ բանաստեղծության էության, մաշված բառով ասված` հավերժականության հետ, որտեղ սայաթնովականությունը կունենա ինձ համար ապացույցի մեծ ուժ: Բանն այն է, որ սայաթնովագիտությունը իր գոյության 120 տարիների ընթացքում զարգացել է մեծ մասամբ բանասիրական, աղբյուրագիտական ուղղությամբ: Եվ դա բնական է: Սայաթ-Նովայի` մեզ հասած եռալեզու բանաստեղծությունների ձեռագիր տետրակը գրված է հայերեն ու վրացերեն տառերով, ըստ որում` հաճախ խառը այբուբեններով, հայերեն բանաստեղծությունները` վրացական տառերով, իսկ ադրբեջանականը` հայերեն, դժվար կարդացվող մի ձեռագրով: Սայաթ-Նովայի բառապաշարը լեցուն է ոչ միայն հայերեն, վրացերեն, ադրբեջաներեն, այսօր արդեն անգործածելի և անհասկանալի բառերով, այլ նաև արաբական, պարսկական և թուրքական այնպիսի բառերով ու արտահայտություններով, որոնց մեկնաբանությունը շատ ու շատ կողմերով այսօր էլ լրիվ պարզաբանված չի, ու եթե ավելացնենք, որ Սայաթ-Նովայի մասին քիչ թե շատ լրիվ գաղափար կազմելու համար հարկավոր է թարգմանել նրա մի լեզվով գրված բանաստեղծությունները մեկ այլ լեզվի, ապա հասկանալի կդառնա, թե ինչու է սայաթնովագիտությունը իր ողջ պատմության ընթացքում զարգացել մեծ մասամբ բանասիրական և աղբյուրագիտական ուղղությամբ: Հասկանալի է, միաժամանակ, որ որքան էլ անհրաժեշտ եղած լինի այդ աղբյուրագիտական և բանասիրական աշխատանքը, որևէ գրողի ճիշտ գնահատությունը հնարավոր պետք է լինի միայն գրականագիտական բարձունքից նայելիս: Անարդար կլիներ ասել, թե մինչև այսօր այդ դիրքերից չի դիտվել բանաստեղծը, բայց և անարդար չի լինի ասել, որ այդ կարգի փորձերը չեն էլ բարձրացել փորձ լինելու աստիճանից: Իմ աշխատանքը նախ և առաջ կրել է հենց այդ գրականագիտական բնույթը: Սայաթ-Նովան ունեցել է ողբերգական կյանք, այդ ողբերգությունը խորանում է նաև նրանով, որ մենք այդ արտակարգ մարդու կյանքի մասին ունենք շատ քիչ տեղեկություններ: Մինչև հիմա էլ հայտնի չէ նույնիսկ այնպիսի մի հասարակ բան, թե երբ է ծնվել նա: Իմ ուսումնասիրության ընթացքում, բնավ էլ նպատակ չունենալով նորից խրվելու բանասիրության մեջ, ես ստիպված եղա իմ աշխատանքի մեկ երրորդը նորից դարձնել բանասիրական և այդտեղ, ինչպես թվում է ինձ, հասա որոշակի արդյունքի, հատկապես Սայաթ-Նովայի ծննդյան թվականը որոշելու ուղղությամբ»:

Նյութի աղբյուրներ՝ Hovik Charkhchyan's blog