Ռուս գրականության պատմության լավագույն արձակ գործերից մեկը «Պատերազմ և խաղաղություն» էպիկական վեպն է։ Ստեղծագործության գաղափարական և կոմպոզիցիոն բարձր կատարելությունը երկար տարիների աշխատանքի արգասիքն է։ Լև Տոլստոյի «Պատերազմ և խաղաղություն» գրքի ստեղծման պատմությունն արտացոլում է վեպի շուրջ աշխատելու 1863-1870 թվականները:
Ի սկզբանե որոշված էր...
Ստեղծագործության հիմքում ընկած է 1812 թվականի Հայրենական պատերազմը, դրա արտացոլումը մարդկանց ճակատագրի, բարոյական և հայրենասիրական զգացմունքների արթնացման, ռուս ժողովրդի հոգևոր միասնության վրա։ Սակայն մինչ Հայրենական պատերազմի մասին պատմվածք ստեղծելը հեղինակը բազմիցս փոխել է իր ծրագրերը։ Երկար տարիներ նրան անհանգստացնում էր դեկաբրիստների թեման, նրանց դերը պետության զարգացման և ապստամբության ելքում:
Տոլստոյը որոշել է ստեղծագործություն գրել, որն արտացոլում է դեկաբրիստի պատմությունը, որը վերադարձել է 1856 թվականին 30-ամյա աքսորից հետո։ Պատմության սկիզբը, ըստ Տոլստոյի ծրագրի, պետք է սկսվեր 1856 թվականին: Հետագայում հեղինակը որոշում է իր պատմությունը սկսել 1825 թվականից, որպեսզի ցույց տա, թե հերոսին ինչ պատճառներ են տարել աքսորի։ Բայց ընկղմվելով պատմական իրադարձությունների անդունդը` հեղինակը անհրաժեշտություն զգաց ոչ միայն մեկ հերոսի ճակատագիրը պատկերելու, այլ հենց դեկաբրիստական ապստամբությունը, դրա ծագումը:
Ստեղծագործությունը մտահղացվել է որպես պատմվածք, իսկ ավելի ուշ՝ «Դեկաբրիստները» վեպը, որի վրա Տոլստոյը աշխատել է 1860-1861 թվականներին: Ժամանակի ընթացքում հեղինակը չի բավարարվում միայն 1825 թվականի իրադարձություններով և հասկանում է, որ աշխատության մեջ անհրաժեշտ է բացահայտել ավելի վաղ պատմական իրադարձությունները, որոնք ձևավորեցին Ռուսաստանում հայրենասիրական շարժման և քաղաքացիական գիտակցության զարթոնքի ալիքը: Բայց հեղինակը դրանով էլ կանգ չի առել՝ գիտակցելով 1812 թվականի իրադարձությունների և դրանց սկզբնավորման անքակտելի կապը, որոնք թվագրվում են 1805 թ.: Այսպիսով, գեղարվեստական և պատմական իրականության ստեղծագործական վերարտադրության գաղափարը հեղինակը ծրագրել է կեսդարյա լայնածավալ պատկերի մեջ՝ արտացոլելով 1805-ից մինչև 1850-ական թվականների իրադարձությունները։
«Три поры». երեք կարևոր կետերը
Պատմական իրականության վերստեղծման այս գաղափարը հեղինակն անվանել է «Три поры»։ Դրանցից առաջինը պետք է արտացոլեր 19-րդ դարի պատմական իրողությունները, որոնք անձնավորում էին երիտասարդ դեկաբրիստների ձևավորման պայմանները։ Հաջորդը 1820-ական թվականներն են՝ քաղաքացիական ակտիվության ձևավորման և դեկաբրիստների բարոյական դիրքորոշման պահը։ Այս պատմական շրջանի գագաթնակետը, ըստ Տոլստոյի, դեկաբրիստների ապստամբության, դրա պարտության և հետևանքների ուղղակի նկարագրությունն էր։ Երրորդ շրջանը հեղինակի կողմից ընկալվել է որպես 50-ականների իրականության վերարտադրություն, որը նշանավորվել է դեկաբրիստների վերադարձով աքսորից՝ համաներմամբ՝ կապված Նիկոլայ I-ի մահվան հետ: Երրորդ մասը պետք է դառնար ժամանակի անձնավորումը։ Ռուսաստանի քաղաքական մթնոլորտի երկար սպասված փոփոխությունների մասին։
Հեղինակի նման գլոբալ մտադրությունը, որը բաղկացած է բազմաթիվ ու նշանակալից պատմական իրադարձություններով հագեցած ժամանակաշրջանի պատկերմամբ, մեծ ջանք ու գեղարվեստական ուժ էր պահանջում գրողից։ Ստեղծագործությունը, որի եզրափակչում նախատեսվում էր աքսորից վերադարձնել Պիեռ Բեզուխովին և Նատաշա Ռոստովային, չէր տեղավորվում ոչ միայն ավանդական պատմական պատմության, այլ նույնիսկ վեպի շրջանակներում։ Հասկանալով դա և գիտակցելով 1812 թվականի պատերազմի պատկերի և դրա սկզբնակետերի մանրամասն վերակառուցման կարևորությունը՝ Լև Նիկոլաևիչը որոշում է նեղացնել ծրագրված աշխատանքի պատմական շրջանակը։
Գեղարվեստական մտահղացման վերջնական տարբերակը
Հեղինակի վերջնական գաղափարում ծայրահեղ ժամանակային կետը 19-րդ դարի 20-ականներն են, որոնց մասին ընթերցողն իմանում է միայն նախաբանում, մինչդեռ ստեղծագործության հիմնական իրադարձությունները համընկնում են 1805-ից 1812 թվականների պատմական իրականության հետ: Չնայած այն հանգամանքին, որ հեղինակը որոշել է ավելի հակիրճ փոխանցել պատմական դարաշրջանի էությունը, գիրքը չի կարող համապատասխանել ավանդական պատմական ժանրերից որևէ մեկին։ Աշխատանքը, որը միավորում է պատերազմի և խաղաղ ժամանակների բոլոր ասպեկտների մանրամասն նկարագրությունները, հանգեցրեց չորս հատորանոց էպիկական վեպի:
Վեպի ստեղծման 7 տարիները
Ստեղծագործության ստեղծման ընթացքը հեշտ չի եղել։ Ստեղծման յոթ տարվա ընթացքում հեղինակը բազմիցս թողել է վեպի վրա աշխատանքը և նորից վերադարձել դրան։ Ստեղծագործության առանձնահատկությունների մասին են վկայում ստեղծագործության բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնք պահվում են գրողի արխիվում, որոնք հաշվում են ավելի քան հինգ հազար էջ։ Ըստ էության՝ «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպի ստեղծման պատմությանը կարելի է հետևել։
Արխիվում կային վեպի 15 սևագիր տարբերակներ, որոնք վկայում են ստեղծագործության վրա աշխատելու հեղինակի գերագույն պատասխանատվության, ներհայեցողության ու քննադատության բարձր աստիճանի մասին։ Գիտակցելով թեմայի կարևորությունը՝ Տոլստոյը ցանկանում էր հնարավորինս մոտ լինել իրական պատմական փաստերին, հասարակության փիլիսոփայական և բարոյական հայացքներին, 19-րդ դարի առաջին քառորդի քաղաքացիական տրամադրություններին։ «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպը գրելու համար գրողը ստիպված է եղել ուսումնասիրել պատերազմի ականատեսների բազմաթիվ հուշեր, պատմական փաստաթղթեր և գիտական աշխատություններ, անձնական նամակներ։ «Երբ ես գրում եմ պատմությունը, ես սիրում եմ հավատարիմ մնալ իրականությանը մինչև անգամ ամենափոքր մանրամասնությունը», - ասել է Տոլստոյը: Արդյունքում պարզվել է, որ գրողը ակամայից հավաքել է 1812 թվականի իրադարձություններին նվիրված գրքերի մի ամբողջ հավաքածու։
Պատմական աղբյուրների վրա աշխատելուց բացի, պատերազմի իրադարձությունների հավաստի պատկերման համար հեղինակը եղել է ռազմական կռիվների վայրերում։ Հենց այս ճամփորդություններն էլ հիմք են հանդիսացել բնապատկերային ուրույն էսքիզների, որոնք վեպը պատմական տարեգրությունից վերածում են բարձրարվեստ գրական ստեղծագործության:
Հեղինակի ընտրած ստեղծագործության վերնագիրը մարմնավորում է հիմնական գաղափարը. Խաղաղությունը, որը գտնվում է հոգևոր ներդաշնակության և հայրենի հողում ռազմական գործողությունների բացակայության մեջ, կարող է մարդուն իսկապես երջանիկ դարձնել: Տոլստոյը, ով ստեղծագործության ստեղծման ժամանակ գրել է. «Հեղինակի նպատակն է ոչ թե անհերքելիորեն լուծել խնդիրը, այլ ստիպել քեզ սիրել կյանքը անթիվ, երբեք չսպառված դրա բոլոր դրսևորումներով». անկասկած նա կարողացավ իրագործել իր գաղափարական ծրագիրը:
