Art Brut-ը կամ Outsider Art-ը ֆրանսիացի նկարիչ Ժան Դյուբյուֆեի կողմից ստեղծված տերմին է` ինքնուս արվեստագետների համար, ովքեր ներկայացնում են իրենց փորձը հասարակության սահմանափակ շրջանակներից դուրս: Սկզբնապես ստեղծվել են հոգեբուժական հիվանդների, բանտարկյալների և«անտեսվածների» կողմից, աշխատանքները ցույց են տալիս նրանց փխրուն հոգեվիճակը և աշխարհի ոչ արմատական տեսակետները:
Որտեղի՞ց է գալիս «պատմությունը»
Այս պատմությունը սկսվել է գերմանացի հոգեբույժ Էմիլ Կրեպելինից։ Մեծ գիտնական, որը ժամանակակից հոգեբուժության մեջ հսկայական ներդրում է ունեցել: Նա ուսումնասիրել է շիզոֆրենիան և մանիկալ-դեպրեսիվ պսիխոզը, նկարագրել շիզոֆազիան և օլիգոֆրենիան, զբաղվել է ալկոհոլիզմի հոգեբանական կանխարգելմամբ, ուսումնասիրել է ասիացիների և աֆրիկացիների հոգեկան հիվանդությունները՝ էնդեմիկ հիվանդությունները և այդ ամենի հետ միաժամանակ «հավաքել է» հոգեկան հիվանդների ստեղծագործությունը: 1903 թվականին Հայդելբերգի համալսարանից տեղափոխվելով Մյունխենյան համալսարան՝ այնտեղ է թողել է Հայդելբերգի հավաքածուի մեծ մասը, որտեղ 1919 թվականին եկել է աշխատելու մեկ այլ տաղանդավոր հոգեբույժ՝ Հանց Պրինցհորնը:
Հետաքրքրվելով Կրեպելինից մնացած հավաքածուով՝ Պրինցհորնը սկսել է այն ուսումնասիրել և դասակարգել, և 1922-ին հրատարակել է իր հայտնի «Հոգեկան հիվանդների գեղարվեստական ստեղծագործությունը» մենագրությունը, որը քիչ հետաքրքրիր էր գիտության համար, բայց տարածվեց հսկայական տպաքանակով: Մենագրությունը հատկապես դուր էր եկել սյուրռեալիստներին, պրիմիտիվիստներին և ավանգարդիստների խմբերին, որովհետև հոգեկան հիվանդների աշխատանքը շատ առումներով մոտ էր նրանց, ավելի ճիշտ՝ այն մեկտեղում էր այս ոլորտներին բնորոշ հատկությունները:
Պրինցհորնն, ի տարբերություն Կրեպելինի էական հետք չթողեց հոգեբուժության մեջ: Իսկ ահա նրա աշխատությունը հայտնվեց ֆրանսիացի պարզունակ-նկարիչ Ժան Դյուբյուֆեի ձեռքում, ով հասկացել է, որ դրանից շատ բան կարելի է քաղել: Դյուբյուֆեն ինքը նկարում էր պարզունակ՝ «մանկական» ոճով, և այդ պատճառով հոգեկան հիվանդների ստեղծագործությունը նրան թվում էր հոգեհարազատ և հասկանալի: 1945 թվականին իր ընկերոջը՝ նկարիչ Ռենե Օբերժոնուային ուղղված նամակումնա առաջին անգամ օգտագործեց «Ար-բրյուտ» տերմինը՝ կապված հոգեբուժարանի, Art brut՝ «կոպիտ արվեստի» նկարների հետ:
Տերմինը արմատավորվեց. Դյուբուֆեն սկսեց այն կիրառել սեփական ստեղծագործություններում և ցուցահանդեսների պաստառների վրա: Զուգահեռաբար նա շարունակեց Կրեպելինի և Պրինժորնի աշխատանքը՝ հավաքելով հոգեկան խանգարոմ ունեցող կարդկանց ստեղծած արվեստի գործերը: Եվ պարզվեց, որ նրանց մեջ իսկապես հանճարեղ մարդիկ կան ։
Ժան Դյուբյուֆե
Art brut-ը նկարչությունում
Ֆրիդրիխ Շրյոդեր-Զոնենշթերն, (Գերմանիա, 1892-1983)
Այս գերմանացի նկարիչը մանկուց անհավասարակշիռ էր: Առաջին անգամ հոգեբուժական կլինիկայում է հայտնվել քսան տարեկանում, հետագայում նման դեպքեր էլի են եղել: Նա ներկայանում էր որպես գյուտարար, հոգեբույժ, պայծառատես, իրեն համարում էր գերմարդ և պնդում էր, որ ի վիճակի է բուժել ցանկացած հիվանդություն: Նկարել սկսել է դիսպանսերում գտնվելու ընթացքում՝ 1933 թվականին: 1950-ին՝ ժանրի աճող ժողովրդականության շնորհիվ, նա հանկարծ հայտնի դարձավ, նրա աշխատանքները սկսեցին ակտիվորեն գնել, հայտնի պատկերասրահները պատրաստ էին պայքարել դրանց համար: Փառքի ֆոնին նկարիչը կախվածություն ձեռք բերեց ալկոհոլից և կրկին սկսեց պարբերաբար հայտնվել հոգեբուժական հաստատություններում. մահացավ սակայն վայրի բնության մեջ՝ Բեռլինի իր բնակարանում՝ հիվանդ և կիսապարալիզացվա
Պիեռ Վիտոն (Ֆրանսիա, 1880-1962)
Պիեռ Վիտոնը վիրավորվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմում, որից հետո բաժանվեց ընտանիքից և բոհեմական կյանք վարեց Փարիզում՝ չարաշահելով ափիոնն ու ալկոհոլը: Նա մտերիմ էր Դյուբուֆեի, Պիկասոյի, Կոկտոյի հետ: Իր կյանքի լուսավոր շրջանները փոխարինվում էին շաբաթներով, երբ նա անդադար նկարում էր, հրաժարվելով սննդից և ջրից, մինչև հասնում էր լիակատար ուժասպառության: 1940-ական թվականներից ի վեր Վիտոնն իր ժամանակի մեծ մասն անցկացրեց հոգեբուժարաններում: Մահացավ ծերանոցում: Ծայրահեղ աղքատության պատճառով նա գրեթե երբեք կտավներ չի ունեցել, իր տարօրինակ, սև ստեղծագործությունների մեծ մասը նա պատկերում էր հին թերթերի վրա:
Art brut-ը լուսանկարչությունում
Միրոսլավ Տիխի (1926-2011)
Լուսանկարչության մեջ Art Brut-ի ամենահայտնի ներկայացուցիչը չեխ լուսանկարիչ Միրոսլավ Տիչին էր (1926–2011): Երիտասարդության տարիներին նա սովորել է Պրահայի գեղարվեստի ակադեմիայում, ապա հեռացվել է, հետո գնացել բանակ, այնուհետև հայտնվել հոգեբուժարանում՝ սկսել նկարել և նույնիսկ ցուցադրվել: 1960-ականներից սկսած նրա գիտակցությունը շատ է փոխվել՝ նա դադարել է հետեւել արտաքինին և նմանվել է անտուն տեսք ունեցողի: Ութ տարի անցկացրել է հոգեբուժարանում, որից դուրս գալուց հետո սկսել է հետաքրքրվել լուսանկարչությամբ:
Միրոսլավ Տիխին քառասուն տարի ապրել է իր հայրենի քաղաքի՝ Կիովի փողոցներում և նկուղներում: Նա լուսանկարում էր իր իսկ պատրաստած տեսախցիկներով` դրանք պատրաստում էր աղբից, խողովակներից, զուգարանի թղթի գլանափաթեթներից, ոլորված մետաղալարերից և դեն նետված սարքերից մասերից: 1990-ականների վերջին նրա ծանոթ Ռոման Բակսբաումը, որը Միրոսլավին ճանաչում էր դեռ դեռահաս տարիքից՝ պատահաբար հայտնաբերեց Տիխոյի նկուղային արխիվը: Մի շարք լուսանկարներ, տպագիր և մշակված, ինչպես նաև նեգատիվներ… դրանց հայտնաբերումը ցնցեց Բաքսբաումին: 2005 թվականից նա սկսեց կազմակերպել չեխ «խելագարի» անհատական ցուցահանդեսներ, և Տիխին կյանքի վերջում ձեռք բերեց համաշխարհային համբավ: Լուսանկարների հետ մեկտեղ հաճախ են ցուցադրվում նրա տարօրինակ տեսախցիկները:
Art brut-ը ճարտարապետությունում
Ի տարբերություն գեղանկարչության, ճարտարապետությունը սոլո ժանր չէ՝ նկարը մի բան է, իսկ մի ամբողջ շենքի կառուցումը բոլորովին այլ բան: Ճարտարապետության մի քանի վարպետներ, այնուամենայնիվ, գոյություն ունեին: Առավել հայտնի է Ժոզեֆ Ֆերդինան Շևալը, նույն ինքը՝ փոստատար Շևալը (1836-1924): Շևալը բառիս բուն իմաստով խելագար չէր, նա սովորական գյուղացի տղա էր, ով աշխատում էր հաց վաստակելու համար, ամուսնացել էր երկու անգամ, երեխաներ ուներ: 1867 թվականին նա դարձավ փոստարար, իսկ 1879-ին սկսեց կամաց-կամաց կառուցել իր երազանքի տունը։ Շինարարության մասին միտքն առաջացել է գեղեցիկ ձև ունեցող մի քարի շնորհիվ, որը դուրս է եկել իր հեծանիվի անիվների տակից։
1895 թ.-ին, աղյուսագործ ընկերոջ օգնությամբ, Շևալը կառուցեց առանձին տուն (վիլլա «Ալիսիա»), որում նա ապրում էր, քանի որ «Իդեալական պալատում» ապրելը՝ ինչպես նա էր անվանում իր գլուխգործոցին՝ բացարձակապես անհնար էր: 1912 թվականին Շևալը ավարտեց շինարարությունը և իր կտակում գրեց, որ մահից հետո իրեն թաղեն այդ պալատում: Բայց տարածաշրջանի օրենքները թույլ չէին տալիս մարդկանց հուղարկավորել գերեզմանատան տարածքներից դուրս: Հետևաբար, Շևալը հաջորդ ութ տարիները նվիրեց «Լռության գերեզմանի և անվերջ խաղաղության» կառուցմանը, որը խելագար ար-բրյուտ դամբարան էր տեղական գերեզմանատանը: Մահվանից կարճ ժամանակ առաջ Շևալը համբավ ձեռք բերեց շնորհիվ Պաբլո Պիկասոյի հետաքրքրության, իսկ այսօր փոստատարը համարվում է ճարտարապետության մեջ ար-բրյուտի նախահայրը:
Art Brut-ի ներկայացուցիչների մեծ մասն ապրել է ողբերգական կյանքով: Երկար տարիներ հոգեբուժական կլինիկաներում, սոցիալական անհարմարություններ, լիակատար մենակություն. դրանով նրանք վճարեցին իրենց տաղանդի դիմաց:
Նրանցից յուրաքանչյուրը զարգացրեց իր անհատական ոճը և այլևս երբեք չշեղվեց դրանից, նման ձևով ստեղծագործում են օրինակ աուտիզմով երեխաները: Այս մարդկանց հանճարը բնության կողմից ուղղորդվում էր որոշակի միջանցքով և զարգանում բացառապես դրա շրջանակներում: Սա նրանց ողբերգությունն էր, և միևնույն ժամանակ նրանց հանճարը: Իրենց ստեղծագործականությամբ նրանք որոշեցին մի ամբողջ ուղղություն համաշխարհային արվեստում:
