Հայագետ, հասարակական գործիչ, գրականագետ, լեզվաբան, բառարանագիր, բանահավաք, պրոֆեսոր, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, ՀԽՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս, ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ, արևելահայերենի արդի ուղղագրության հեղինակ. այս ամենը մեկ մարդու մասին է՝  Մանուկ Աբեղյանի: Վերջինիս կյանքի ու գործունեության մասին է մեր այսօրվա անդրադարձը:

Ծննդյան լավագույն նվերն ու գյուղի ամենատաղանդավոր երեխան

Մանուկ Աբեղյանը ծնվել է 1865 թվականի մարտի 17-ին Նախիջևանի Աստապատ գյուղի մոտ գտնվող Թազաքենդ գյուղում, որն, ի դեպ, ժողովրդի կողմից շարունակվում էր կոչվել կողքի ավերված գյուղի անունով՝ Աստապատ։  Աբեղյանի 7 տարին լրանալու կապակցությամբ հայրը որդու համար գնում է մի այբբենարան. դա հենց Մանուկի խնդրանքն էր։ Աբեղյանը սկսում է սովորել այդ այբբենարանով, միաժամանակ գրաճանաչության դասեր է առնում գյուղի գրագիրներից և տարվում գրաբար գրքերի ընթերցանությամբ։ Այդ տարիներին Հովակիմ Եպիսկոպոս Տեր-Գրիգորյանը  հիմնում է Կարմիր վանքի դպրոցը, որի առաջին սաներից է դառնում Մանուկ Աբեղյանը։ Այստեղ սովորում է հինգ-վեց ամիս և ցուցաբերելով բարձր առաջադիմություն՝ դառնում է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի աշակերտ:

1876 թվականին, Աբեղյանը, ընդունվում է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան և իր ընդունակությունների շնորհիվ արժանանում ճեմարանի տեսուչի առանձնահատուկ համակրանքին։ 1882 թվականին Աբեղյանը բարձր գնահատականներով ավարտում է ճեմարանի դպրոցական հանրակրթական բաժինը և փոխադրվում է լսարանական մասնագիտական բաժին։ 1885 թվականին գերազանց գնահատականներով ավարտում է նաև ճեմարանի լսարանական բաժինը՝ արժանանալով առաջնակարգ դիպլոմի։

200 արժեքավոր աշխատություն

Մանուկ Աբեղյանի վաստակը հայ լեզվաբանության մեջ անքննելի է. նրա շուրջ 200 լեզվաբանական աշխատություններում ուսումնասիրված են հայոց լեզվի գրեթե բոլոր բնագավառները: Դրանք վերաբերում են հայոց լեզվի ուղղագրությանը, հնչյունաբանությանը, բառագիտությանը, ձևաբանությանը, տաղաչափությանը: Նա գրել է նաև գրաբարի քերականություն, ուսումնասիրել միջին հայերենով գրված ժողովրդական ստեղծագործությունների լեզուն, կազմել բառարաններ և այլն:

Լեզվաբանական կարևոր մենագրություններն են «Աշխարհաբարի քերականություն», «Աշխարհաբարի շարահյուսություն», «Հայոց լեզվի տեսություն , «Հայոց լեզվի տաղաչափություն» և շատ այլ աշխատություններ:

Կրթական հեղափոխություն

Հայաստանի լուսավորության ժողովրդական կոմիսարիատը ուղղագրության բարեփոխման գործը հանձնարարում է Մանուկ Աբեղյանին։ 1921 թվականի հունվարին Երևանի պետական թատրոնի դահլիճում՝ բազմամարդ լսարանի առաջ, Աբեղյանը կարդում է հայոց լեզվի ուղղագրության հնարավոր բարեփոխումների մասին զեկուցումը: Աբեղյանն ուրվագծում է բարեփոխումների աստիճանները։ Այդ բարեփոխությունները նա առաջարկում էր կատարել աստիճանաբար և մի քանի տասնամյակների ընթացքում։ Ուղղագրական դեկրետից հետո լույս է տեսնում Աբեղյանի «Առաջնորդ հայոց լեզվի նոր ուղղագրության» գրքույկը, որը Հայաստանում և արտասահմանի հայ գաղութներում դառնում է հատուկ քննության առարկա։ Վերոնշյալ աշխատությունը Աբեղյանի նոր ուղղագրության գրեթե բոլոր դրույթների խոր ու մանրամասն գիտական հիմնավորումն է։

Այդպիսով, Աբեղյանը դառնում է հայոց լեզվի արդի ուղղագրության հիմնադիրը…

«Նա ընկավ հսկա կաղնու նման, և ծանր լռություն տիրեց անտառում»:

Դերենիկ Դեմիրճյան

Ակադեմիկոս դառնալուց հետո Աբեղյանը շարունակում է աշխատել «Հայոց հին գրականության պատմության» երկրորդ հատորի վրա։ Սակայն պատերազմական ծանր օրերը, ռազմաճակատում անհետ կորած որդու վիշտը, օրըստօրե վատթարացնում են նրա առողջությունը 1944 թվականի սեպտեմբերի լույս 25-ի գիշերը Աբեղյանը մահանում է: Աբեղյանի հուղարկավորությունը տեղի է ունենում հոկտեմբերի 1-ին, Գիտությունների ակադեմիայի նիստերի դահլիճից, ուր դրված էր նրա աճյունը։ Խորհրդային Հայաստանի կառավարության որոշմամբ Աբեղյանին թաղում են Երևանի քաղաքային պանթեոնում:

Գիտնականի հիշատակը հավերժացնելու համար Հայաստանի ժողկոմսովետը որոշում է ՀԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի գրականության ինստիտուտը և Երևանի 3-րդ միջնակարգ դպրոցը կոչել Մանուկ Աբեղյանի անունով։ Այնուհետև սահմանվել է Աբեղյանի անվան վեց կրթաթոշակ՝ Երևանի պետական համալսարանում, մանկավարժական ինստիտուտում և ակադեմիայի գրականության ինստիտուտում։

Աբեղյանի նկարիչ որդին՝ Մհեր Աբեղյանը

«Մանուկ Աբեղյան», Մհեր Աբեղյան

Մանուկ Աբեղյանի արժանի հետնորդը դարձավ նրա որդին՝ ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ Մհեր Աբեղյանը: 1937-1945 թվականներին Մհերը դասավանդել է ԵԳՍԻ-ում, 1954-1959 թվականներին՝ ԵԳԹԻ-ում։ 1939-1945 և 1967-1968 թվականներին եղել է ՀՆՄ վարչության նախագահ։ Նկարազարդել է «Սասունցի Դավիթ» էպոսը, Վախթանգ Անանյանի «Արագիլներ», Հովհաննես Շիրազի «Օձն ու մեղուն», Վլադիմիր Մայակովսկու «Այս գրքույկը պիտի խոսի ծովի մասին և փարոսի» և այլ գրքեր։ Ուշագրավ են հատկապես Հովհաննես Թումանյանի «Ախթամար» բալլադի նկարազարդումները։

Մհեր Աբեղյանի ռեալիստական, ինքնատիպ արվեստը ձևավորվել է ազգային գեղանկարչության ավանդույթների, մասնավորապես Մարտիրոս Սարյանի արվեստի ազդեցությամբ։